راه بی زمان

در كتاب «احتجاج» از امام عسگرى (ع) و آنحضرت از رسول اكرم (ص) اينگونه روايت مى‏ كنند: هنگاميكه ابراهيم (ع) به ملكوت آسمانى سير نمود وَ كَذلِكَ نُرِي إِبْراهِيمَ مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ‏ خداوند ديدگان او را برهر پوشيده و آشكارى باز نمود بطوري كه اشخاص را در حال ارتكاب گناهان و منكرات مشاهده كرد و بر آنها نفرين نمود تا به هلاكت رسيدند. خداوند به ابراهيم وحى فرستاد كه اى رسول من از نفرين بر بندگان من دست بردار چرا كه من خداى مهربان و با گذشتى هستم، گناهان بندگان زيانى را متوجه من نمى‏ سازد همچنانكه بندگى و طاعت آنها نفعى را عايد من نخواهد ساخت و من به مانند تو براى غلبه بر خشم خود به عذاب بندگانم نخواهم پرداخت و من در كار تدبير جهان به شريكى اينگونه احتياج نخواهم داشت من بندگانم را به سه روش تدبير خواهم كرد. اول آنكه آنها توبه خواهند كرد و من نيز از گناهان آنها خواهم گذشت و عيوبشان را خواهم پوشانيد. دوم آنكه از عذاب آنها صرف نظر خواهم كرد چرا كه مى‏دانم در اصلاب آنها فرزندان مؤمن و متقى آرميده‏ اند و حتى در اين زمينه بر پدران و مادران كافر نيز ترحم خواهم نمود تا آن فرزندان به دنيا آيند و چنانچه هيچ يك از اين دو حالت به منصه ظهور نرسد آنگاه عذابى به مراتب دردناكتر از آنچه تو بر بندگانم خواسته‏اى را بر آنها نازل خواهم نمود. بنابراين تو اى ابراهيم من و بندگانم را به خويش واگذار چرا كه من پروردگار جبارى هستم با حكمت خويش به تدبير امور انسانها مى‏پردازم و قضا و قدر خويش را در مورد آنها جارى مى‏ گردانم

داستان پيامبران يا قصه ‏هاي قرآن از آدم تا خاتم، ص: 208

پيامبر (ص) خطاب به امير المؤمنين (ع) مى‏ فرمايند: شقى‏ ترين انسانهاى اوليه همان كسى بود كه ناقة  صالح را پى نمود و در ميان امت من پست‏ ترين مردم همان كسي است كه خون سرخ تو را بر چهره‏ ات جارى ساخت. [1] از ميان متأخرين كسانى بوده‏ اند كه سعى كردند با توجه به فرمايش پيامبر (ص) و در وجوه انطباق شهادت امير المؤمنين (ع) با ناقه صالح كتابهايى را تأليف نمايند.
چرا كه على (ع) خود از آيات الهى بود كه خداوند وجود مقدسش را به وسيله پيامبر (ص) به مردم معرفى نمود همانطور كه خود آن حضرت مى‏ فرمايند: اى آية اعظم منى كه اين آيه را برتر از وجود من خواهيد يافت ابن ابى الحديد معتزلى گويد: بعد از طوفان نوح تا به امروز در ميان اقوام عرب و عجم و ترك و روم و غيره مردان شجاع بسيارى قدم به عرصه وجود نهادند اما هيچكدام به مانند على (ع) نبودند بلكه حتى در يكى از ويژگيهاى كمال نيز نتوانسته‏ اند با او هم سنگى نمايند.
صاحب كتاب قدسيان به نقل از دانشمندان عامه مى‏گويد: جبرئيل به پيامبر (ص) فرمود: خداوند على (ع) را در باطن همراه تمام انبياء نمود ولى در مورد تو اين همراهى بروز و ظهور داشت.
و اما پيرامون وجوه مشترك على (ع) و ناقه صالح بايد گفت: همچنانكه تولد على (ع) از ميان صخره‏اى در كعبه شروع گشت همينطور ناقه صالح نيز از ميان صخره‏ها سر برون آورد، در حاليكه هيچ پيامبرى و يا جانشين آنها چنين امتيازى نداشت.
همچنين امير المؤمنين (ع) در طول زندگانيش با توجه به دانشها و حكم الهى همواره چشمه علم و معرفت را در دل مردم فروزان و جوشان نگاه مى‏ داشت به اين صورت ناقه صالح نيز هر روز مردم را از شير خود سيراب مى‏ نمود.
و اما همچنانكه عامل اصلى تحريك قتل على (ع) زنى بود بنام «قطامة»، در داستان پى كردن ناقه صالح نيز زنى ملعون بنام «زرقاء» نقش اساسى را ايفاء نمود ونيز همانطور كه بعد از شهادت على (ع) مردم بى‏وفا بر فرزند عزيز او حسين بن على (ع) هجوم آورده و او را نيز به شهادت رساندند در مورد بچه تازه از شير گرفته شده ناقه صالح نيز به همين شكل عمل كردند
______________________________
[1] قصص الانبياء ابن كثير- ص 113.

داستان پيامبران يا قصه‏ هاي قرآن از آدم تا خاتم، ص: 173

بناهايي كه به دست انسان ساخته مي‌شود، جلوه‌هايي از نگرش او به جهان هستي است كه مبين قوه

فكري و ساختار فرهنگي ـ اجتماعي افراد آن جامعه است. اين برداشت كه معماري مي‌تواند ديدگاهي

طبيعي يا مافوق طبيعي داشته باشد، در هر حال خارج از تأثير محيط اطراف و اقليم جغرافيايي انسان

نيست، لذا در بررسي معماري يك بنا، ابتدا بايد جهان و جهان‌بيني سازنده آن بنا را مورد بررسي قرار داد

تا بتوان افكار و عقايدش را در حجمي از آرايش فضا مشاهده كرد. معماري سنتي ايران تجلي نمادين

جهاني ابدي و ازلي است كه اين جهان را محلي گذرا و واسطه‌اي براي رسيدن به مرتبه‌اي والاتر به

منظور وصول به آرامش دروني مي‌داند؛ معماري ايران كه به صورتهاي گوناگون در بناهاي مختلف متجلي

گشته، جايگاه خاصي دارد كه در آن، عقايد و رسوم و آيينها در شرايط جغرافيايي و اقليمي نمود بارزي دارد

و حاصل دسترنج هنرمنداني است كه براي اعتلاي اين هنر با تكيه بر ايمان خويش، از جانِ خود مايه

گذاشته و در اين راه از هيچ كوششي دريغ نورزيده‌اندهنر يکي از ابعاد بسيار مهم وجود انسان است، اگر

نگوييم که مهمترين بعد و ساحت وجودي زندگي انسان روي کره زمين است. اگر ماهيت هنر را مورد

بررسي قرار دهيم، به اين نکته مهم دست خواهيم يافت.

چرا هنر جزء مهم و بلکه مهمترين جزء زندگي انسان است؟

به اصطلاح فلاسفه يک دليل لمّي و يک دليل إنّي براي اثبات اين ادعا مي‌آورم؛ دليل لمي اين است که

چيزي که انسان را از همه موجودات متمايز مي‌کند، سه اصل است که يکي مربوط به «هنر» مي‌شود،

دومي «عقل الهي» است که حاصل آن شناخت مطلق يا حق است و اين صفت را هيچ موجودي به غير از

انسان ندارد که عقل متکفل اين امر است. اصل سوم «اراده» اوست يا به تعبير قدما «اختيار» و در

اصطلاح امروزه «آزادي». در ميان همه موجودات عالم، تنها انسان مختار و آزاد آفريده شده و اين يکي از

مميزات اوست. اصل يا صفت سوم وجود انسان ابداع و اختراع است. اين يک اصل الهي در وجود انسان

است که انسان مي‌تواند بيافريند. بعد ابداع وجودي انسان، منشأ هنر است که انسان همه هنرها را بر

اساس اين اصل به وجود آورده است. برهان لمي (پيشين) درباره هنر به ما مي‌گويد که ما بايد به هنر که

جزء مقوّم وجود انسان و مربوط به قوه مبدعه و خلاق و آفريننده اوست، توجه داشته باشيم. بايد ببينيم

چگونه بايد بيافريند و اين آفرينش هنري چه معيارهايي دارد.

برهان دوم إنّي (پسيني) است و آن اين است که ما هميشه در يک فضاي هنري زندگي مي‌کنيم. اين

فضاي هنري يا خانه است يا محل کار. تقريبا بيشتر اوقات خودمان را در فضائي که اثري هنري است،

صرف مي‌کنيم. در منزل، محل کار، خيابان، مسجد و يا در جايي هستيم که بالاخره با يک اثر هنري ـ به

معناي عام کلمه ـ ارتباط دارد و اين امر اثبات مي‌کند که هنر در زندگي انسان چه نقشي دارد و کيفيت آن

در نفسانيت انسان تأثير بسيار مهمي دارد. و اين چيزي است که اکثر مردم از آن غافل هستند؛ يعني

اينکه ما در چه خانه‌اي زندگي مي‌کنيم، نوع آن خانه چيست و آن معماري که در ساختنش به کار رفته

چگونه است در زندگي، نفسانيت و تربيت ما تأثير بسيار مستقيم، مستمر و مهمي دارد؛ براي اينکه

ارتباط ما با خانه‌ يا محل کار، يک ارتباط آني نيست و دائما اين ارتباط وجود دارد و بنابراين اثر زيادي بر

زندگي ما دارد.

راوندى در سلسه سندش از ابن عباس چنين نقل مى‏كند: ابليس به نزد نوح آمده و گفت: تو بر

من منت دارى به آن سبب كه به قومت نفرين كرده و همه را به هلاكت كشاندى اينك ترا به

ويژگيهايى سفارش مى‏ كنم. اول اينكه از كبر و خودخواهى بر حذر باش، دوم از حريم حرص و

طمع خارج شو و سوم اينكه از حسد بپرهيز، اما كبر همان آفتى بود كه باعث شد من از سجده

بر آدم خوددارى ورزيده و از درگاه خداوند رانده شوم و اما حرص همان بود كه باعث شد آدم با

تمام وجوديكه مى‏توانست از گياهان گوناگون بهشتى متلذذ شود اما حرص او را بر آن داشت تا از

همان شجره ممنوعه تناول نمايد. و اما حسد تيرى بود كه باعث شد فرزند آدم بدان وسيله

برادرش را به قتل رساند. آنگاه نوح از او پرسيد: تو در كدام حالات بر انسان چيره و غالب‏ترى؟

شيطان گفت: زمانيكه انسان خشمگين باشد

خداوند هنگاميكه بر آدم منت نهاد و او را مسجود فرشتگان خويش ساخت اين مسئله باعث غرورى در آدم

شد زيرا كه او با خود مى‏گفت آيا بشرى بر تر از من در ميان آفريدگان خدا وجود دارد؟ خداوند كه بر نيت آدم

آگاهى داشت خطاب به او فرمود: اى آدم بر ستون عرش من بنگر تا چه مى‏بينى؟ آدم نيز بر بلنداى عرش اين

جملات را نوشته يافت «لا اله الا اللّه، محمد رسول اللّه، على بن ابيطالب امير المومنين و زوجته فاطمه

سيدة نساء العالمين و الحسن و الحسين سيد الشباب اهل الجنة» آدم با تعجب پرسيد: پروردگارا اينها

كيانند؟ ندا در رسيد: آنها از ذريه تو و برترين خلائقند و از تو نيز مهترند و اگر آنها نمى‏ بودند تو و آسمانها و

زمينو بهشت و دوزخ را خلق نمى‏ كردم بپرهيز از اينكه بر آنها با ديده حسد بنگرى، آدم كه منزلت آنها را ديد

نتوانست از حيله شيطان و شعله حسد در امان بماند تا اينكه بالاخره از آن درخت تناول نمود و نيز حوّا كه با

ديده حسد بر منزلت فاطمه زهرا ديده افكنده بود بسان آدم از آن درخت استفاده كرده و در نتيجه هر دو از

جوار رحمت الهى بسوى كره خاكى هبوط نمودند